Թե ինչու Բայդենը պետք է ճանաչի Հայոց ցեղասպանությունը
Թուրքիան, ինչպես միշտ, ամեն տարի ապրիլին ընկնում է ջղաձգության մեջ, երբ աշխարհասփյուռ հայությունը ոգեկոչում է Թուրքիայի՝ իր 1.5 միլիոն հայ հպատակների նկատմամբ 1915 թվականին սկսած ցեղասպանությունը եւ դիմում աշխարհին հիշատակելու այն իրենց հետ միասին։ Հայերն անում են սա՝ այն ժամանակ Օսմանյան Թուրքիայի կողմից հայերի դեմ իրագործած ցեղասպանության հանցագործության պատմական փաստի մասին իրազեկվածության բարձրացման եւ աշխարհից հարցի կարգավորման միջոց խնդրելու նպատակով, քանզի Թուրքիան մինչ օրս համառորեն ժխտում է Ցեղասպանության փաստը։Հանգուցյալ թուրք լրագրող Մեհմեդ Ալի Բիրանդը 2012 թ․ ապրիլի 24-ին գրել է․«Նորից, ինչպես տեղի է ունենում ամեն տարի, Թուրքիայի 70 միլիոնանոց (այժմ 80 միլիոնանոց) բնակչությունը լարված հետեւելու է, թե ինչ կասեն այլք հայկական հարցի վերաբերյալ։ Ի՞նչ կասի Վաշինգտոնը։ Ո՞ր երկիրը կընդունի Հայոց ցեղասպանության վերաբերյալ պնդումները։ Օրերը կանցնեն սթրեսի մեջ․․․ Թուրքիան, ինչպես արել է նախկինում, կարձագանքի կոշտ։ Կհնչեցնի սպառնալիքներ, սակայն դրանք կլինեն ապարդյուն»։
Բիրանդն այս հայտարարությունը գրել է՝ Գերմանիայի Արտաքին գործերի նախարարության պաշտոնական փաստաթղթերի թուրքերեն հրատարակության հետ կապված, որն ակնհայտորեն բացահայտում է Թուրքիայի պատասխանատվությունն ու Գերմանիայի մեղսակցությունը Հայոց ցեղասպանությանը։ 2005 թ․ գերմաներենով բնօրինակ հրատարակությունից հետո Գերմանիայի խորհրդարանը քվեարկեց Հայոց ցեղասպանությունը պաշտոնապես ճանաչելու օգտին եւ այն վերջնականապես ընդունեց 2016 թվականին։
Կանադան պաշտոնապես ճանաչեց Հայոց ցեղասպանությունը 2004 թ․ Թուրքիայի սպառնալիքների ներքո առ այն, որ «Կանադան կտուժի տնտեսապես, եւ որ հայերը հայցեր կներկայացնեն Թուրքիայի դեմ բռնազավթած հողերի վերաբերյալ»։
Վաշինգտոնի կողմից Հայոց ցեղասպանության ճանաչման դեմ թուրքական մեքենայությունները եղել են ծանր և ստոր՝ ներառելով անգամ 2000 թ․ Ներկայացուցիչների պալատի խոսնակին ենթադրյալ կաշառք տալու մասին լուրերը: Ո՞րն է լինելու ԱՄՆ-ին ճանաչումից հետ պահելու Թուրքիայի այս տարվա հնարքը։
Ըստ «Վաշինգտոն Փոստ»-ի թուրք վերլուծաբան Ասլը Այդընթաշբաշի առաջարկած վարկածի՝ կլինի Թուրքիայի կողմից Հայաստանի հետ սահմանի բացման վերաբերյալ հայտարարություն: Հեղինակը գրում է․ «Քննադատները գտնում են, որ Թուրքիայի ակնհայտ մեծահոգությունը խորտակում է իր վերջին ջանքերը՝ Վաշինգտոնի հետ իր խզված կապերը շտկելու ուղղությամբ՝ առանց կատարելու այն զիջումները, որոնք իրականում պահանջվում են իրենից, այն է՝ անմիջապես ազատվել իր ռուսական S-400 հրթիռներից»:
Թուրքիայի մասնակցությունը Ադրբեջանի կողմից Արցախի հայերի դեմ սանձազերծված պատերազմին՝ ներառյալ սիրիացի ջիհադիստների ներգրավվումը, որպեսզի օգնի Ադրբեջանին հաղթել պատերազմում, կարող էին օգտագործել այդ հաղթանակը այլ երկրներին խաբելու համար, իբրեւ թե Հայաստանի եւ Թուրքիայի միջեւ այլեւս հակամարտություն գոյություն չունի։
ԱՄՆ-ն եւ Շվեյցարիան արդեն մեկ անգամ անհաջողության են մատնվել 2009 թ․, երբ Թուրքիան ստորագրեց այն, ինչ այն ժամանակ համարվում էր փաստաթղթերի պատմական փաթեթ․ նրանք կոչված էին կարգավորելու հարաբերությունները Հայաստանի հետ եւ վերաբացելու ընդհանուր սահմանը, ինչը սակայն չհաջողվեց, քանի որ Էրդողանը ստիպված եղավ ընդառաջել Ադրբեջանի ճնշմանը եւ հետ կանգնել պայմանավորվածություններից։
Այդուամենայնիվ, Այդընթաշբաշը պնդում է, որ Ադրբեջանն այլեւս խոչընդոտ չէ։ Ըստ «Ալ-Մոնիթոր»-ի (Al-Monitor)՝ մի հայ անանուն բարձրաստիճան դիվանագետ պնդում է, որ թուրքական նախաձեռնությունները կապված են նախագահ Ջո Բայդենի խոստման հետ՝ միանալ այն ազգերի աճող թվին, որոնք պաշտոնապես ճանաչել են 1915 թվականի` ավելի քան մեկ միլիոն օսմանյան հայերի զանգվածային սպանությունը որպես ցեղասպանություն։
Բոլորին է հայտնի է Արևմուտքի անտարբերությունը 1894 թվականից մինչև 1915 թվականը Օսմանյան Թուրքիայի կողմից իր հայ խաղաղ բնակիչների նկատմամբ իրագործված թուրքական հավաքական պետական բռնությունների նկատմամբ։ Ավելի քիչ հայտնի է միաժամանակ եւ հաճախ նույն վայրերում ասորի բնակչության դեմ իրագործված ցեղասպանությունը։ Նմանապես, 1912-1923 թվականների ընթացքում Թուրքիան բազմիցս կոտորել է Փոքր Ասիայի և Պոնտոսի հույներին, իսկ Թուրքիայի Հանրապետության հիմնադրումից ի վեր՝ նաեւ իր քուրդ քաղաքացիներին: Թուրքիայի՝ հրեա փոքրամասնության եւ մի շարք այլ էթնիկ ու կրոնական փոքրամասնությունների դեմ հետապնդումները եւս լավ փաստագրված են, որոնք դեռեւս շարունակվում են քրդերի դեմ եւ ոչ միայն Թուրքիայի տարածքում, այլեւ դրա սահմաններից դուրս՝ Սիրիայում եւ Իրաքում։
Նախագահ Բայդենի կողմից Հայոց ցեղասպանության լիակատար ճանաչումը կարեւոր է ոչ միայն բռնապետություններով շրջապատված երկրին աջակցություն ցուցաբերելու առումով․ դա նաեւ ԱՄՆ-ի նկատմամբ վստահության խնդիր է։ 1915 թվականին ԱՄՆ-ի դեսպան Հենրի Մորգենթաուն էր, ով զգուշացնում էր ամերիկյան կառավարությանը հայերին «ռասայական ոչնչացման ենթարկելու» թուրքական ծրագրի մասին։
2019 թ․ Կոնգրեսի երկու պալատները ճնշող մեծամասնությամբ հաստատեցին Հայոց ցեղասպանությունը ճանաչող բանաձևերը (783 և 780)։ Սենատի ամփոփումը հետեւյալն է՝
«Սենատը կարծում է, որ սա Միացյալ Նահանգների քաղաքականությունն է՝
նշել Հայոց ցեղասպանությունը պաշտոնական ճանաչմամբ եւ հիշատակությամբ
մերժել ցանկացած ջանք ներգրավվելու Միացյալ Նահագների կառավարությանը Հայոց ցեղասպանության կամ որեւէ այլ ցեղասպանության ժխտմանն ուղղված նախաձեռնություններում եւ
նպաստել Հայոց ցեղասպանության փաստի վերաբերյալ կրթության կազմակերպմանը եւ հանրային ըմբռնման բարձրացմանը, ինչպես նաեւ Միացյալ Նահանգների դերը մարդասիրական օգնություն տրամադրելուն ուղղված ջանքերին և Հայոց ցեղասպանության արդիականությունը որպես մարդկայնության դեմ ժամանակակից ոճիրների համար փաստ ներկայացնելու գործին»։
Թերևս ամենակարևորն այն է, որ ԱՄՆ-ն չպետք է Թուրքիային հնարավորություն տա ազատորեն շարունակելու իր ժխտողականությունը, քանզի այն ծառայելու է միայն նրան, որ կխրախուսի Թուրքիային և ցեղասպանություն իրագործող այլ ոճրագործներին ապագայում եւս իրականացնելու զանգվածային բռնություններ, ինչպես անում է Թուրքիան քրդերի դեմ (ոչ միայն Թուրքիայում, այլ նրա սահմաններից դուրս, իսկ վերջերս` Արցախում իրագործելով հայերի էթնիկ զտումներ): ԱՄՆ-ն ավելի ամուր դիրքերում կլինի նաեւ, երբ սանձի Չինաստանի նման երկրներին, որոնք խախտում են մարդու հիմնարար իրավունքները եւ զբաղվում են ցեղասպան քաղաքականությամբ:
Պրոֆեսոր Ռոջեր Սմիթ
Կանադայի Զորյան ինստիտուտի գիտական խորհրդի նախագահ, «Ցեղասպանագետների միջազգային ընկերակցության» համահիմնադիր եւ նախկին նախագահ
